Prowadzenie pojazdu bez wymaganych uprawnień to zjawisko, które – choć zabronione – wciąż zdarza się na polskich drogach. Kierowca, który wsiada za kierownicę bez prawa jazdy, naraża się nie tylko na konsekwencje prawne, ale przede wszystkim na poważne komplikacje w zakresie odpowiedzialności ubezpieczeniowej. Polisy komunikacyjne pełnią bowiem podwójną rolę: zapewniają poszkodowanym rekompensatę za poniesione szkody, a kierowcom – ochronę przed koniecznością samodzielnego finansowania wysokich kosztów związanych z wypadkiem. Brak prawa jazdy zaburza tę równowagę. Dla uczestników kolizji czy wypadku niezwykle istotne jest zrozumienie, jak taki brak uprawnień wpływa na możliwość uzyskania świadczeń z polisy OC sprawcy, a także na ochronę wynikającą z dobrowolnego ubezpieczenia autocasco (AC). W niniejszym artykule przybliżymy te zagadnienia.

Sprawca bez prawa jazdy a ubezpieczenie OC

Jeżeli kierowca, który spowodował kolizję, miał aktualną polisę odpowiedzialności cywilnej, jego ubezpieczyciel powinien pokryć koszty szkód. Obowiązek wypłaty odszkodowania przez Ubezpieczyciela wynika bezpośrednio z treści art. 822 § 1 k.c., zgodnie z którym ubezpieczyciel przez umowę ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej zobowiązuje się do zapłacenia określonego w umowie odszkodowania za szkody wyrządzone osobom trzecim, wobec których odpowiedzialność za szkodę ponosi ubezpieczający albo ubezpieczony. Uprawniony do odszkodowania w związku ze zdarzeniem objętym umową ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej może przy tym dochodzić roszczenia bezpośrednio od ubezpieczyciela (§ 4). Jednocześnie odpowiedzialność ubezpieczyciela z tytułu zawartej przez posiadacza pojazdu mechanicznego umowy obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej (OC) została sprecyzowana ustawą z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych. Z treści art. 34 ust. 1 powyższej ustawy wynika, że odszkodowanie z ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych przysługuje, jeżeli posiadacz lub kierujący pojazdem mechanicznym są obowiązani do odszkodowania za wyrządzoną w związku z ruchem tego pojazdu szkodę, której następstwem jest śmierć, uszkodzenie ciała, rozstrój zdrowia bądź też utrata, zniszczenie lub uszkodzenie mienia.

Z perspektywy sprawcy sytuacja wygląda inaczej. Po wypłacie odszkodowania osobom poszkodowanym, ubezpieczyciel ma prawo dochodzić od niego zwrotu kosztów – jest to tzw. regres ubezpieczeniowy. Kierowca bez uprawnień może wówczas zostać zobowiązany do zwrotu kwot, które ubezpieczyciel wypłacił poszkodowanemu.

Poszkodowany bez prawa jazdy

Inaczej przedstawia się sytuacja, gdy osoba nieposiadająca prawa jazdy jest uczestnikiem wypadku, ale nie jego sprawcą. Sam brak uprawnień nie pozbawia jej prawa do odszkodowania. Ubezpieczyciel sprawcy ma obowiązek wypłacić świadczenie, jeżeli odpowiedzialność za zdarzenie leży po stronie kierowcy z ważnym OC.

Niemniej jednak może się jednak zdarzyć, że zakład ubezpieczeń będzie szczegółowo analizował okoliczności wypadku. Jeśli brak umiejętności prowadzenia pojazdu (wynikający z braku prawa jazdy) przyczynił się do powstania lub rozmiaru szkody, może zostać zastosowana zasada przyczynienia, a wysokość świadczenia zostanie odpowiednio obniżona. W przypadku braku uprawnień do kierowania pojazdem ubezpieczyciel po przeprowadzeniu postępowania likwidacyjnego ocenia związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy brakiem uprawnień, a powstaniem szkody i jej rozmiarem. Jeżeli brak uprawnień nie ma związku z powstaniem zdarzenia, odszkodowanie jest wypłacane. Jeżeli jest związek pomiędzy brakiem uprawnień (np. brak doświadczenia, wykonany nieadekwatny manewr do sytuacji na drodze, wynikający z braku umiejętności, którą nabywa podczas kursu), a powstaniem szkody lub jej rozmiarem, wtedy ubezpieczyciel może uwolnić się od odpowiedzialności w części lub w całości

Autocasco (AC) a brak uprawnień

Polisy dobrowolne, w tym autocasco, traktują brak wymaganych uprawnień do kierowania pojazdem jako jedno z najczęściej spotykanych wyłączeń odpowiedzialności. Oznacza to, że jeśli pojazd był prowadzony przez osobę bez prawa jazdy – w tym samego właściciela pojazdu – towarzystwo ubezpieczeniowe może odmówić wypłaty odszkodowania.

Dla przykładu, w ogólnych warunkach ubezpieczenia (OWU) PZU AC przewidziano, że ochrona nie obejmuje szkód powstałych podczas kierowania pojazdem przez osobę nieposiadającą uprawnień wymaganych prawem państwa, na którego terytorium doszło do zdarzenia, chyba że brak uprawnień nie miał wpływu na powstanie szkody. W praktyce oznacza to, że ubezpieczyciel dokładnie bada, czy brak prawa jazdy mógł przyczynić się do zdarzenia, i na tej podstawie podejmuje decyzję o wypłacie lub odmowie świadczenia.

Takie zapisy są standardem w większości polis AC i jasno pokazują, że autocasco nie zapewnia ochrony w sytuacjach prowadzenia pojazdu bez wymaganych uprawnień, co odróżnia je od obowiązkowego OC, gdzie ubezpieczyciel wypłaca odszkodowanie niezależnie od braku prawa jazdy sprawcy.

Podsumowanie

Problemy związane z jazdą bez prawa jazdy i odpowiedzialnością ubezpieczeniową mają dwa oblicza – z perspektywy poszkodowanego oraz sprawcy zdarzenia. W obu przypadkach sprawa rzadko jest prosta i oczywista. Poszkodowani powinni liczyć się z tym, że ubezpieczyciel może próbować ograniczyć wysokość świadczenia, powołując się na brak uprawnień i ewentualne przyczynienie do szkody. Z kolei sprawcy muszą mieć świadomość, że nawet jeśli towarzystwo ubezpieczeniowe wypłaci odszkodowanie osobom poszkodowanym, bardzo często wystąpi później z roszczeniem regresowym, żądając zwrotu wypłaconych kwot.

Zarówno dla poszkodowanych, jak i dla sprawców, oznacza to poważne ryzyko finansowe. Dlatego w sytuacjach spornych niezwykle pomocna może okazać się konsultacja z prawnikiem. Profesjonalne wsparcie, które oferuje Kancelaria Turcza pozwala nie tylko ocenić faktyczne konsekwencje zdarzenia, ale także przygotować skuteczną strategię – czy to w rozmowach z ubezpieczycielem, w trakcie odwołań, czy w ewentualnym postępowaniu sądowym.