Nieterminowe płatności to powszechny problem wśród podmiotów prowadzących działalność gospodarczą. Skumulowane zadłużenie tworzy efekt domina, przechodząc na kolejne podmioty powiązane z przedsiębiorcą, który nie otrzymał zapłaty, co ma negatywny wpływ na rozwój gospodarki. Mechanizm mający przeciwdziałać problemowi zatorów płatniczych zawarty jest w ustawie z dnia 8 marca 2013 roku o przeciwdziałaniu nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych, której obecna treść została ukształtowana w oparciu o dwie duże nowelizacje z 2015 i 2019 roku.

Ustawa z dnia 19 lipca 2019 roku o zmianie niektórych ustaw w celu ograniczenia zatorów płatniczych, która weszła w życie z dniem 1 stycznia 2020 roku. wprowadziła do polskiego porządku prawnego postępowanie w sprawie nadmiernego opóźniania się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych. Ustawa zawiera ogólny zakaz nadmiernego opóźniania się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych, a także definiuje tzw. zator płatniczy jako sytuację, gdy w okresie 3 kolejnych miesięcy suma wartości świadczeń pieniężnych niespełnionych oraz spełnionych po terminie przez podmiot wynosi co najmniej 2 000 000 złotych (w przypadku postępowań wszczynanych w latach 2020 i 2021, suma wartości świadczeń pieniężnych wynosi co najmniej 5 000 000 zł). Progi ustawowe dotyczą sumy zobowiązań wobec wierzycieli. Podkreślenia wymaga fakt, że okres objęty postępowaniem w sprawie zatorów płatniczych obejmuje jedynie 3 następujące bezpośrednio po sobie miesiące, przypadające w okresie 2 lat przed dniem wszczęcia postępowania. Co więcej, postępowanie może dotyczyć także faktur wystawionych przed dniem wejścia w życie ustawy nowelizującej (1 stycznia 2020 r.), jeżeli wymagalność (termin zapłaty) przypada w 2020 r.

W sprawach nieuregulowanych w ustawie do postępowania stosuje się przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego (z wyłączeniem art. 31, statuującego udział organizacji społecznej w postępowaniu administracyjnym). Organem właściwym jest Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Postępowanie może toczyć się wobec podmiotów niebędących podmiotami publicznymi, wymienionych w art. 2 ustawy (m.in. przedsiębiorców w rozumieniu ustawy z dnia 6 marca 2018 r. – Prawo przedsiębiorców, osób wykonujących wolny zawód, oddziałów i przedstawicielstw przedsiębiorców zagranicznych, przedsiębiorców z państw członkowskich Unii Europejskiej, państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym lub Konfederacji Szwajcarskiej itd.).

Postępowanie wszczynane jest przez Prezesa Urzędu wyłącznie z urzędu, jeżeli posiadane przez niego informacje wskazują na wystąpienie nadmiernego opóźniania się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych, jednak każdy może zgłosić Prezesowi zawiadomienie dotyczące podejrzenia wystąpienia zatoru płatniczego. Dane identyfikujące zgłaszającego zawiadomienie oraz treść samego zawiadomienia nie podlegają ujawnieniu. Organ ma obowiązek przekazać takiej osobie na piśmie informację o sposobie rozpatrzenia zawiadomienia wraz z uzasadnieniem. Stroną postępowania jest jednak tylko podmiot, wobec którego postępowanie zostało wszczęte. Taki status nie będzie przysługiwał np. niezadowolonemu kontrahentowi, który zawiadomił Prezesa Urzędu w wyniku czego wszczęto postępowanie.

Ewentualne wszczęcie postępowania zawsze poprzedza przeprowadzana przez Prezesa Urzędu analiza prawdopodobieństwa nadmiernego opóźniania się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych. Obejmuje ona identyfikację obszarów, w których ryzyko powstawania takiego opóźniania się jest największe, w szczególności analiza ta uwzględnia szacowaną wartość świadczeń pieniężnych niespełnionych oraz spełnionych po terminie przez dany podmiot i liczbę wierzycieli, którzy takich świadczeń od tego podmiotu nie otrzymali lub otrzymali je po terminie. Na tym etapie przedsiębiorca jeszcze nie wie, że urząd interesuje się jego płynnością finansową, ponieważ zostanie o tym powiadomiony dopiero z chwilą wydania postanowienia o wszczęciu postępowania.

Podczas przeprowadzania rzeczonej analizy, Prezes Urzędu może wystąpić do Szefa Krajowej Administracji Skarbowej z wnioskiem o przekazanie danych, zawartych m.in. w plikach JPK_VAT. Organ może skorzystać także z informacji przekazanych przez ministra właściwego do spraw gospodarki, w przypadku powzięcia podejrzenia, że otrzymane przez niego sprawozdanie, o którym mowa w art. 13a ust. 1 ustawy (o stosowanych przez przedsiębiorców w poprzednim roku kalendarzowym terminach zapłaty w transakcjach handlowych) zawiera nierzetelne lub nieprawdziwe informacje, a także informacji uzyskanych przy okazji prowadzenia innego postępowania przez Prezesa Urzędu. Podczas tego „śledczego” etapu weryfikowane są także wspomniane zawiadomienia od osób trzecich. Następnie na podstawie zgromadzonych informacji analizowana jest sytuacja płatnicza przedsiębiorcy. Organ ustala, czy zaległości (przysługujące wobec jednego lub kilku wierzycieli, liczy się suma) przekraczają ustawowy próg.

Właściwe postępowanie zaczyna się wydaniem postanowienia o wszczęciu postępowania i zawiadomieniem o tym strony postępowania. W toku procedury wszystkie podmioty objęte zakresem zastosowania ustawy (wymienione w art. 2) mają obowiązek przekazywania Prezesowi Urzędu na jego żądanie informacji i dokumentów, które uzna on za niezbędne w celu prowadzenia postępowania. Dla wspomnianego obowiązku pozostaje bez znaczenia fakt, czy podmiot, od którego informacji
i dokumentów żąda organ jest stroną jakiejkolwiek transakcji handlowej. Prezes Urzędu może także żądać od ww. podmiotów prowadzących księgi podatkowe przy użyciu programów komputerowych, przekazania całości lub części tych ksiąg oraz dowodów księgowych za pomocą środków komunikacji elektronicznej lub na informatycznych nośnikach danych.

Podczas postępowania może być przeprowadzona także kontrola u podmiotu, o którym mowa w art. 2 ustawy, także w przypadku, gdy nie jest on stroną transakcji handlowej w zakresie objętym tym postępowaniem. Kontroli dokonuje upoważniony pracownik Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów lub Inspekcji Handlowej. Czas trwania kontroli w ramach jednego postępowania nie może przekraczać 20 dni roboczych. Co istotne, do kontroli przeprowadzanej na podstawie ustawy stosuje się odpowiednio przepisy rozdziału 5 Prawa przedsiębiorców, z wyłączeniem przepisów art. 54 i art. 55 tej ustawy, co oznacza, że kontrola prowadzona w ramach postępowania w sprawie zatorów płatniczych może być prowadzona równolegle z inną kontrolą, a czas jej trwania nie wlicza się do rocznego limitu kontroli u danego przedsiębiorcy. Podmiot, który np. odmawia udzielenia żądanych przez organ informacji albo utrudnia prowadzenie kontroli, może liczyć się z administracyjną karą pieniężną nakładaną w drodze decyzji przez Prezesa Urzędu. Może ona wynieść do 5% przychodu osiągniętego w poprzednim roku podatkowym, ale nie więcej niż równowartość 50 000 000 euro.

Postępowanie powinno być zakończone nie później niż w terminie 5 miesięcy od dnia jego wszczęcia. Prezes Urzędu umarza postępowanie w drodze postanowienia, w przypadku gdy nie stwierdzi nadmiernego opóźniania się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych przez stronę postępowania.

W przypadku stwierdzenia nadmiernego opóźniania się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych przez stronę postępowania, Prezes Urzędu nakłada na nią, w drodze decyzji, administracyjną karę pieniężną, której wysokość obliczana jest jako suma jednostkowych kar za każde niespełnione oraz spełnione po terminie świadczenie pieniężne, które było wymagalne w okresie objętym postępowaniem. Wysokość jednostkowej kary jest obliczana według następującego wzoru:

JKP = WŚ x n/365 x OU

gdzie poszczególne symbole oznaczają:

JKP – jednostkową karę za niespełnione lub spełnione po terminie świadczenie pieniężne,

WŚ – wartość niespełnionego lub spełnionego po terminie świadczenia pieniężnego,

n – wyrażony w dniach okres, który upłynął od dnia wymagalności niespełnionego lub spełnionego po terminie świadczenia pieniężnego, do ostatniego dnia okresu objętego postępowaniem albo do dnia jego spełnienia jeżeli świadczenie pieniężne zostało spełnione w okresie objętym postępowaniem,

OU – odsetki ustawowe za opóźnienie w transakcjach handlowych, ustalone na dzień wydania decyzji o nałożeniu administracyjnej kary pieniężnej.

Prezes Urzędu odstępuje od wymierzenia administracyjnej kary pieniężnej i poprzestaje na pouczeniu w przypadku, gdy wartość niespełnionych lub spełnionych po terminie przez stronę postępowania świadczeń pieniężnych, za które obliczono by  jednostkowe kary, jest równa lub mniejsza od wartości świadczeń pieniężnych nieotrzymanych lub otrzymanych po terminie przez tę stronę postępowania
w okresie objętym postępowaniem. Ustawodawca przyjął, że nie może podlegać ukaraniu za nadmierne opóźnienie w spełnianiu świadczeń pieniężnych podmiot, który sam „padł ofiarą” zatoru płatniczego.

W określonych przypadkach możliwe jest obniżenie kary pieniężnej, a także całkowite odstąpienie od jej wymierzenia. Prezes Urzędu odstępuje od wymierzenia administracyjnej kary pieniężnej w przypadku, gdy do nadmiernego opóźniania się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych doszło na skutek działania siły wyższej, za którą można uznać np. pandemię COVID-19. W innych uzasadnionych przypadkach Prezes Urzędu może odstąpić od jej wymierzenia – na podstawie uznania administracyjnego.

Prezes Urzędu publikuje na stronie internetowej Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów zarówno treść postanowienia o wszczęciu postępowania, jak i decyzji, opatrując ją informacją, czy jest ona prawomocna, z wyłączeniem informacji stanowiących tajemnicę przedsiębiorstwa oraz innych informacji podlegających ochronie na podstawie odrębnych przepisów. Podmiotowi, na który została nałożona kara, służy wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy do Prezesa Urzędu, składany w terminie 14 dni od dnia doręczenia decyzji stronie. Zamiast składać wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy strona może od razu wnieść skargę do wojewódzkiego sądu administracyjnego. W przypadku gdy strona zdecyduje się jednak na złożenie ww. wniosku, skarga do wojewódzkiego sądu administracyjnego będzie przysługiwała na decyzję Prezesa Urzędu rozpatrującą ten wniosek. Skargę wnosi się za pośrednictwem Prezesa UOKiK, w terminie 30 dni od dnia jej doręczenia.

W przypadku gdy w okresie 2 lat od dnia, w którym decyzja o nałożeniu administracyjnej kary pieniężnej, o której mowa w ust. 1, stała się ostateczna, Prezes Urzędu ponownie stwierdzi nadmierne opóźnianie się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych przez podmiot, na który została nałożona ta kara, administracyjna kara pieniężna nakładana na ten podmiot w związku z ponownym stwierdzeniem nadmiernego opóźniania się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych przez ten podmiot ulega podwyższeniu o 50%. W takim przypadku nie jest już możliwe obniżenie kary. Środki finansowe pochodzące z administracyjnych kar pieniężnych stanowią dochód budżetu państwa.