W obrocie gospodarczym, często dochodzi do sytuacji, w której kontrahent nie wywiązuje się ze swojego zobowiązania – nie płaci za dostarczone towary czy też wykonaną usługę. Choć ostrożność wymagałaby podpisywania umowy w formie pisemnej przy każdym większym zamówieniu, realia obrotu często bywają inne i do zawarcia umów dochodzi drogą mailową, czy też ustnie – przez telefon. Jest to szczególnie częste przy stałych kontrahentach. W takich wypadkach często jednym z niewielu dowodów, jeżeli nie jedynym, jest Faktura VAT wystawiana przez dostawcę. Jak zatem wygląda kwestia dochodzenia swoich roszczeń w oparciu o fakturę?

I. Faktura jako dowód w postępowaniu gospodarczym
Zasady wystawiania faktur VAT i posługiwania się nimi są uregulowane w ustawie Podatek od towarów i usług w art. 106a do art. 108. Przepisy te, choć kompleksowo regulują wymagania formalne faktury VAT nie nadają jej szczególnej mocy dowodowej w prawie podatkowym. Identycznie sytuacja wygląda w postępowaniu cywilnym – Sąd Najwyższy wielokrotnie podkreślał fakt, iż faktura VAT stanowi dokument prywatny w rozumieniu art. 245 k.p.c. (II CNP 129/07; IV CSK 625/18). Tym samym nie korzysta ona z prawnego domniemania prawdziwości, które przysługuje dokumentom urzędowym, zaś sąd może ocenić jej wiarygodność i moc dowodową według własnego przekonania, zgodnie z art. 233 k.p.c.

Linia orzecznicza wskazuje na widoczny trend co do oceny mocy dowodu z faktury. Wielokrotnie sądy apelacyjne oraz Sąd Najwyższy orzekały, iż faktura VAT nie stanowi potwierdzenia niż doszło do zawarcia umowy bądź ujęta w niej wierzytelność istnieje oraz jest wymagalna – dowodzi ona jedynie fakt złożenia oświadczenia woli dążącego do kreacji takiego stosunku prawnego ze strony jej wystawcy, bądź złożenia pozornego oświadczenia woli.

„[…] wyłącznie na podstawie faktury VAT nie sposób ustalić, że strony łączyła umowa określonej treści, jak i tego czy i w jakim zakresie umowa ta została zrealizowana.” ~ (SN: II CNP 129/07)

„Nie stanowi ona (faktura; przyp.) samoistnego źródła stosunku cywilnoprawnego, a zatem nie może przesądzać o jego treści.” ~ (SA w Szczecinie: I ACa 1060/15)

„Nigdy zatem faktura VAT nie będzie wyłącznym dowodem uzasadniającym roszczenie. Może ona jedynie wskazywać na zawarcie przez strony ustnej umowy. Jednak treść takiej umowy oraz
jej wykonanie przez strony zawsze musi zostać wykazane dodatkowymi dowodami.”
~ (SA w Białymstoku: I ACa 720/12)

Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 6 lipca 2005 r. (SN: III CZP 40/05) jednym z dowodów na istnienie zobowiązania wykazywanego fakturą jest wystawienie przez wierzyciela faktury i jej akceptacja przez zobowiązanego. Akceptacja musi również zostać wykazana dodatkowymi dowodami, na co również wskazał Sąd Najwyższy. Stwierdził przy tym, że nawet podpis osoby odbierającą fakturę nie musi oznaczać jej akceptacji, lecz co do zasady jest jedynie pokwitowaniem odbioru i jest dowodem na dokonanie tejże czynności faktycznej (SN: IV CSK 475/16).

Uznawanie iż osnową faktury VAT jest złożone oświadczenie woli, nie zaś warunki istniejącego między stronami postępowania stosunku prawnego oraz nie jest uznawana za źródło stosunku cywilnoprawnego sprawia, iż jest ona dokumentem sprawozdawczym, nie zaś konstytutywnym. Tym samym nie jest ona objęta przez regulację art. 247 k.p.c. ograniczającego dowody ze świadków bądź przesłuchania stron przeciw osnowie (SN: II PK 277/16).

II. Ciężar dowodu a faktura VAT
Podstawowe reguły dowodowe określające zasadę rozkładu ciężaru dowodu zamieszczone są w polskim prawie w art. 6 KC – ustawie o charakterze materialnoprawnym, choć dotyczą one reguły w procesie sądowym. Zgodnie z nią, obowiązana do udowodnienia określonego faktu jest strona, która wywodzi z niego skutki prawne i to ona poniesie ryzyko niekorzystnego dla siebie rozstrzygnięcia (SA we Wrocławiu: I ACa 1320/11). Doktryna przyjmuje również, iż ciężar dowodu spoczywa na tym, kto twierdzi, nie zaś na tym kto zaprzecza.

W związku z powyższym, w przypadku postępowania gospodarczego, gdzie powód dochodzi swoich roszczeń w oparciu o fakturę VAT, to na nim spoczywa ciężar udowodnienia pochodzenia dokumentu, istnienia wierzytelności nią udokumentowaną, wymagalności tejże wierzytelności (SN: IV CSK 475/16), wielkości tejże wierzytelności, jak i wszelkich innych okoliczności faktycznych, które mogą potwierdzać roszczenia powoda, nawet jeżeli to pozwany im zaprzecza.

“Oczekiwanie, że to pozwana winna wykazać, że dochodzona kwota się powodowi
nie należy (abstrahując od zagadnienia dopuszczalności dowodu na okoliczności negatywne), prowadziłoby w istocie rzeczy do tego, że to pozwana chcąc zwolnić się z obowiązku
zapłaty, winna wykazać zarówno wartość wykonanych przez upadłą prac, jak i wysokość
uiszczonego w wykonaniu umowy wynagrodzenia. Absurdalność wniosku, że pozwana
obowiązana była wykazać prawdziwość zaprzeczenia prawotwórczemu stanowisku procesowemu powoda, jest oczywista.” ~ (SA w Szczecinie: I ACa 1060/15)

W pierwszej kolejności bowiem obowiązkiem powoda jest dowiedzenie okoliczności faktycznych, których możliwe byłoby umieszczenie w odpowiedniej podstawie prawnej. Jeżeli powód nie zdoła ich dowieść, to fakt ten w pojedynkę uniemożliwia uznanie powództwa za zasadne, nawet jeżeli pozwany nie udowodnił podstaw swojej obrony. Ta bowiem brana jest pod uwagę jedynie, gdy powód skutecznie dowiedzie twierdzeń o odpowiedzialności pozwanego.

III. Możliwość składania wniosków dowodowych w trakcie trwania procesu w postępowaniu gospodarczym
Jedną z charakterystyk postępowania gospodarczego, mającą na celu przyspieszenie i zwiększenie efektywności postępowania, jest obowiązek powołania wszystkich twierdzeń i dowodów w pozwie przez powoda, zaś w odpowiedzi na pozew przez pozwanego, uregulowane w art. 4585 k.p.c., choć pierwotnie tożsama regulacja znalazła się w uchylonym już art. 47912 k.p.c. Brak zgłoszenia ww. dowodów w pozwie bądź odpowiedzi nań wiążę się z ich pominięciem. Wyjątkiem od prekluzji dowodowej jest sytuacja, w której powołująca nowe dowody strona uprawdopodobni, iż ich powołanie było niemożliwe bądź niepotrzebne w momencie składania pozwu lub odpowiedzi.

Tym samym powód obowiązany jest przez prawo, co zostało potwierdzone w orzecznictwie, do podania i opisania w pozwie okoliczności faktycznych, z których to wywodzi on swoje roszczenia względem pozwanego, niezależnie od tego, jakie stanowisko zajmie pozwany, a także czy oraz jakim twierdzeniom powoda będzie zaprzeczał (SN: II CSK 341/07).

Jednocześnie jednak Sąd Najwyższy nie wymaga od powoda powołania wszelkich możliwych dowodów, jeżeli jego roszczenie, w oparciu o dowody powołane w pozwie, jest uprawdopodobnione. Nie można bowiem wymagać od niego, by od samego początku antycypował wszystkie możliwe linie obrony pozwanego oraz jego stanowisko względem kierowanych ku niemu roszczeń i żądać, by zgłaszał wszystkie twierdzenia i dowody, uwzględniające każdą możliwą obronę pozwanego (SN: I CSK 332/14). Zgłoszone w ten sposób dowody jednak nie mogą być podstawą dochodzenia swoich roszczeń przez powoda, a jedynie rozwinięciem i reakcją na zarzuty pozwanego.

Możliwe jest również, pomimo prekluzji dowodowej, dopuszczenie przez sąd dowodu z urzędu, nawet jeżeli ten sam dowód nie byłby możliwy do zgłoszenia przez stronę ze względu na prekluzję. Niemniej Sąd Najwyższy przestrzega, iż taka możliwość winna była być używana przez sądy ze szczególną rozwagą (SN: V CSK 377/06).

IV. Podsumowanie
Powyższe, w połączeniu z poprzednimi wnioskami, pozwala dedukować, iż pozew który oparty jest jedynie o fakturę VAT, co do zasady, nie powinien być poszerzany o dodatkowe dowody z okoliczności faktycznych, jeżeli były one możliwe do powołania w momencie składania pozwu. Sama faktura bowiem nie jest wystarczającym dowodem na istnienie stosunku prawnego między stronami postępowania. W takim wypadku zatem dodatkowe wnioski dowodowe powoda winny być oddalone, jeżeli istniała możliwość zgłoszenia ich wraz z pozwem – ten powinien bowiem zawierać dostateczne dowody by uprawdopodobnić istnienie stosunku, nie zaś liczyć na bezczynność pozwanego, a dopiero w wypadku jego odpowiedzi powoływać podstawowe dowody.

Istotne jest zatem, by wszelkie transakcje handlowe udokumentować szerzej, niż jedynie przy pomocy fakturą – nagrywać rozmowy telefoniczne w których doszło do ich zawarcia, zapisywać maile bądź też wysyłać swoim kontrahentom umowy do podpisu elektronicznego.